Ναός Αγίας Θεοδώρας

Η εκκλησία της Αγίας Θεοδώρας βρίσκεται στο κέντρο περίπου της Άρτας και συνδέεται με την Θεοδώρα, σύζυγο του δεσπότη Μιχαήλ Β’ Κομνηνού Δούκα, σημαντική προσωπικότητα που έπαιξε κύριο ρόλο στην πολιτική κατάσταση της Ηπείρου, το β μισό του 13ου αι. Η Θεοδώρα μόνασε στην εκκλησία αυτή που αρχικά ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο και μετά την καθαγίασή της αφιερώθηκε στη μνήμη της και τιμάται σήμερα ως πολιούχος της Άρτας.

Πρόκειται για ξυλόστεγη βασιλική, που κτίστηκε στη θέση του Πρυτανείου της αρχαίας Αμβρακίας και χρονολογείται πιθανότατα στα μέσα του l2ου αι. Στα μέσα περίπου του l3ου αι. προστέθηκε δυτικά καμαροσκέπαστος νάρθηκας, στο κέντρο του οποίου υψώνεται χαμηλός τρούλος. Ένα πλήθος κεραμοπλαστικών κοσμημάτων (σχηματίζουν σταυρούς, ήλιο, μαίανδρο, τεθλασμένες γραμμές σε κατακόρυφη διάταξη, δικτυωτό πλέγμα, οδοντωτές ταινίες κ.ά.) κοσμούν τον τρούλο και τους τοίχους του νάρθηκα. Ανάλογος διάκοσμος υπάρχει και στα αετώματα που είναι μεταγενέστερη προσθήκη και αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο του ναού. Στα τέλη του l3ου αι. ή τις αρχές του l4ου αι. ανοιχτή στοά, που σήμερα σώζεται μόνον ένα τμήμα στη νότια πλευρά, περιέβαλε τις τρεις πλευρές του νάρθηκα και τμήμα της βόρειας και νότιας πλευράς του κυρίως ναού.

Εσωτερικά η εκκλησία χωρίζεται σε τρία κλίτη από δύο κιονοστοιχίες, οι κίονες των οποίων φέρουν θαυμάσια μαρμάρινα κιονόκρανα (σύνθετα ιωνικά), που χρονολογούνται την ιουστινιάνεια περίοδο. Στο δάπεδο του κεντρικού κλίτους διατηρείται το αρχικό μαρμάρινο ομφάλιο με πολύπλοκο γεωμετρικό θέμα, διακοσμημένο με πολύχρωμα κομμάτια μαρμάρινου.

Tο αρχικό μαρμάρινο τέμπλο του ναού έχει αποκατασταθεί πρόσφατα με σχετική ακρίβεια, αφού σώζονται αρκετά θραύσματά του. Φέρει γεωμετρικό διάκοσμο στα επιστύλια που προέρχονται από το προγενέστερο τέμπλο, πιθανότατα του 11ου αι., και τα οποία επαναχρησιμοποιήθηκαν στο νέο τέμπλο του β μισού του 13ου αι. Την εποχή αυτή χρονολογούνται τα θωράκια, που διακοσμούνται με αετό και σφίγγα σε χαμηλό ανάγλυφο και κηρομαστίχη, από την οποία διατηρείται ένα μεγάλο μέρος.

Θαυμάσια ανάγλυφα κοσμούν το κενοτάφιο της αγίας Θεοδώρας, που δεν σώζεται στην αρχική του μορφή καθώς ανασυγκροτήθηκε το 1873, και συμπληρώθηκε αυτοσχέδια. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάγλυφη παράσταση στη δυτική πλευρά που εικονίζει μια γυναικεία και μια άλλη μικρότερη ανδρική και χρονολογείται στα τέλη του 13ου αι. Κατά την επικρατέστερη άποψη εικονίζεται η Θεοδώρα με τον γιο της Νικηφόρο.

Από τις βυζαντινές τοιχογραφίες του ναού σώζονται αποσπασματικά ολόσωμοι στρατιωτικοί άγιοι στους πλάγιους τοίχους και σε μια δεύτερη σειρά διακοσμητικά θέματα, όπως η σπάνια παράσταση κενταύρου που τοξεύει κατάφρακτο ιππέα. Της ίδιας περίπου εποχής είναι και οι τοιχογραφίες του Διακονικού όπου εικονίζονται οι σκηνές της Ψηλάφησης του Θωμά, του Λίθου και το Χαίρε των Μυροφόρων. Στα τέλη του 13ου αι. χρονολογούνται οι τοιχογραφίες του νάρθηκα. Στον τρούλο η θαυμάσια μορφή του Παλαιού των Ημερών με αγγέλους και προφήτες φανερώνει το υψηλό επίπεδο της ζωγραφικής τέχνης στην Άρτα την περίοδο αυτή. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι υπόλοιπες σκηνές του νάρθηκα, όπως η Εκδίωξη των εμπόρων από το Ναό, ο Γάμος στην Κανά κ.α. Οι μεταβυζαντινές τοιχογραφίες του ναού που είναι ζωγραφισμένες κυρίως στο δυτικό τοίχο, το ιερό και στα μέτωπα των τοξοστοιχιών χρονολογούνται στις αρχές του 18ου αι.