Ι. Μ. Βλαχέρνας
Η Μονή Βλαχερνών, ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της ευρύτερης περιοχής της Άρτας, υπήρξε ονομαστό μοναστήρι, καθώς συνδέεται με την οικογένεια των Πετραλείφων, στην οποία ανήκει η Θεοδώρα Πετραλείφα, βασίλισσα και πολιούχος της Άρτας, σύζυγος του Μιχαήλ Β΄, ηγεμόνα του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Κτισμένο στους πρόποδες της λοφοσειράς της Κουκουναριάς και σε μικρή απόσταση από την Άρτα, την πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, το μνημείο εξακολουθεί και σήμερα να βρίσκεται σε λειτουργία, αφού αποτελεί τον ενοριακό ναό του ομώνυμου οικισμού. Έως και το 1814 ήταν αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, σήμερα όμως τιμάται στην κατάθεση της Τιμίας Εσθήτος της Παναγίας και εορτάζει στις 2 Ιουλίου.
Η πρώτη μαρτυρία για το μνημείο χρονολογείται στο α μισό του 13ου αιώνα, ενώ η αρχαιολογική έρευνα έφερε στο φως αρκετά στοιχεία που πιστοποιούν ότι στην ίδια θέση υπήρχε ναός ήδη από τα τέλη του 10 ου αιώνα. Στα τέλη του 12ου ή στις αρχές του 13ου αιώνα κτίστηκε στη σημερινή του μορφή, δηλαδή ως τρίκλιτη βασιλική, και τοιχογραφήθηκε στα μέσα του ίδιου αιώνα. Στο β΄ μισό του ίδιου αιώνα προστέθηκε ο νάρθηκας, ο οποίος τοιχογραφήθηκε λίγα χρόνια αργότερα.
Ο ναός έφερε πλούσιο μαρμάρινο διάκοσμο, όπως κολώνες, παρμένες από ρωμαϊκά κτίρια ή παλαιοχριστιανικές εκκλησίες, και κορινθιακά και ιωνικά κιονόκρανα που φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις σταυρών, φυλλωμάτων, κ.ά.
Από το παλιό μαρμάρινο δάπεδο σώθηκαν αρκετά κομμάτια, εκ των οποίων ξεχωρίζουν για την υψηλή αισθητική του το ψηφιδωτό ομφάλιο στο μεσαίο κλίτος. Μαρμάρινο ήταν και το αρχικό τέμπλο εντυπωσιακής καλλιτεχνικής άποψης, το οποίο όμως καταστράφηκε στα χρόνια της τουρκοκρατίας και αντικαταστάθηκε από άλλο ξύλινο. Κομμάτια απ’ το παλιό τέμπλο σώζονται εντειχισμένα στις εξωτερικές θύρες του νάρθηκα, ενώ μερικά εκτίθενται στη Γλυπτοθήκη.
Οι τοιχογραφίες, έργο δύο διαφορετικών ζωγράφων, διακρίνονται για την αίσθηση του μνημειώδους και της αντίληψης του δραματικού στοιχείου. Ξεχωρίζει η μοναδική για το θέμα της -παράσταση της λιτάνευσης της εικόνας της Παναγίας της Οδηγήτριας στην Κωνσταντινούπολη, όπως γράφει σχετική επιγραφή.
Κοντά στις δυτικές γωνίες του κυρίως ναού υπάρχουν οι δύο μαρμάρινοι κιβωτιόσχημοι τάφοι με ανάγλυφη διακόσμηση και επιγραφές, που αποτελούν το ιδιαίτερο γνώρισμα του μνημείου. Εκεί κείτονται οι Κομνηνοδουκάδες και κατά μία άλλη άποψη μέλη της οικογένειας Πετραλείφα.
Από το βυζαντινό μοναστήρι, εκτός του καθολικού, σώζονται σήμερα δύο πτέρυγες κελίων που περικλείονται από ψηλό περιβολότοιχο. Το νοτιοδυτικό συγκρότημα των κελιών λειτούργησε για ένα διάστημα ως Δημοτικό σχολείο του οικισμού, ενώ το δυτικό, ολοσχερώς κατεστραμμένο έως πρόσφατα, υπήρξε κωτσέκι, δηλαδή, αποθήκη σιτηρών και διατηρούσε επίσης χώρους φιλοξενίας. Έχει γίνει σήμερα αποκατάσταση των ανατολικών και δυτικών κτιρίων του οικοδομικού συγκροτήματος της μονής, τα οποία είναι πλέον σε θέση να στεγάσουν πολλές λειτουργίες του μνημείου και της ενορίας του οικισμού.
